Di Romana Şivanê Kurmanca de Peyvên Dubarekirî
Ji bin hişê Fîlajijinanhezdiket
3 Şirove
Dema min çend rûpelê pêşî ên Şivanê
Kurmanca (Lîs, 2009) xwend, pirbûna peyvêd dubarekirî bala min kişand. Her pê de
çûm min binê wan xêz kir û hejmareke ecêp derket holê.
Min çend romanên di roja me de jî
hatine nivîsandin jî xwend, hejmara dubarekirinan hinde zêde nebûn. Hinek li
ser vê fikirîm. Gelo ji bo çi nehe hinde zêde dubarekirin di berheman de çinîne ?
Ez vê hinek bi qada jiyana kurdan
ve girê didim, bi şêweya jiyana wan ve. Sed sal berê jî û heta salên heştê jî,
piraniya kurdan li gund û bajarokên piçûk dijîyan. Çandeke bajarîbûnê ya
serkeftî nerûniştibû. Kurdên li gundan dijiyan di nav xwezayê de bûn. Hin dubarekirin
jî ji bûyerên xwezayî tên û ev jî bi rehetî dikete nav zimanê wan. Sedemeke dî jî, belavbûna perwerdeya kurdî ye. Bi perwerdeyê re zimaneke wekhev derket holê
û tenê çend dubarekirin derketin pêş. Ku mirov pirtûkên perwerdeyê bigre pêşiya
xwe ji 10 heb peyvên dubarekirî yên zêde tên bikaranîn tiştek dî nabîne. Ew jî
dibe sedem peyvêd dubarekirî di nava jiyan û nivîsê de kêm bibin.
Mixabin min xebateke berfireh ya
li ser vê mijarê peyda nekir, bêyî xebata Husein Muhammed ya bi navê "Peyvsazî bi Dubarekirinê"
(Kovara Kanîzar, Hejmar: 3) de hatî weşandin. Di vê nivîsê de kategorî û
pênasêyên Husein Muhammed hatine bikaranîn.
(https://zimannas.wordpress.com/2016/01/16/peyvsazi-bi-dubarekirine1/)
Romana Şivanê Kurmanca ji aliyê
Erebê Şemo ve di sala 1935an de hetiye nivisîn. Ev berhem romana yekem a kurdî
ye.
Di romanê de Erebê Şemo jiyana
xwe ya bi şivantî, leşkerî derbas kirî vedibêje. Vê vegotinê bi zimanekî
bingeha xwe ji çanda devkî digre vedibêje. Jiyana gund li zimanê wî tesîr dike
û vegotin dibe uslubeke pastoralî. Ev pastoralî bi xwe re jî, ji bo vegotinê
xweştir bike peyvên dubarekirî tîne. Ev peyvene zêdetir ji bûyerên xwezayî
çêbûne.
Di vê lêkolînê de peyvên
dubarekirî yên di pirtûka Şivanê Kurmanca de hatiye peyda kirin û ji aliyê
wateyê ve hatine tasnîf kirin. Ji bo her kategoriyê jî mînak bi hejmara rûpelê
ve hatine dayîn. Dest li rastnivîsa hevokan nehatî dayîn.
Hemû peyvên dubarekirî di dawiya
nivîsê de dê wekê lîste bê rêzkirin ji bilî wê mînakên ser pênaseyên Husein Muhammed jî ji romana Şivanê Kurmanca hatiye vegirtin.
PEYVÊN
DUBAREKİRÎ
Ku
mirov vegotina xwe xweştir, bihêztir û xurttir bike; hemwate, nêzîwate û
dijîwateyên peyvan yan jî peyvên telafuzên wan dişibe hev tê bikaranîn. Ev cûre
peyv, peyvên dubarekirî ne.
*Dudokirin, dubare, ducarî seyîfandin,
dugisnî.( Ferhenga Kurdî-Tirkî, Enstîtuya Kurd ya Stenbolê, 2010)
*Tekrarî(farsî),
reduplication(ingilizî), ikileme (tirkî)
1)Dubarekirina temam
Di dubarekirina temam anku kamil (full
reduplication) de peyva serekî bi temamî tê dubarekirin. Di kurdî de
dubarekirina temam dikare xwerû be (pure), binavber be (medial) yan jî bidûvik
be (final).
Dubarekirina temam a
xwerû (pure full reduplication): Peyva bingehîn tê dubarekirin lê ti
tiştekî din lê zêde nabe. Loma peyv xwerû ye û xwerû dimîne.
bere-bere: gav bi gav, berre. (Bere-bere ez jî îdî hînî wî sifetî
bûm. r. 87)
2)
Dubarekirina temam a binavbir (medial full reduplication):
Peyva bingehîn tê dubarekirin lê
herwiha tiştek dikeve navbera peyva dubarekirî jî. Ev "navbirk"
dikare pirtikeke girêdayî yan jî peyvikeke serbixwe be.
*pirtikeke girêdayî: nalenal ( Nalenala birîndara bû. r.122)
*pirtikeke serbixwe: roj bi roj ( Çimku roj bi roj av ji berfê dixwe.
r. 90)
- o
: Di navbera çend peyvên dubarekirî de
navbirka "o" yan "û" heye. Gelek caran di nivîsên kurdî de
bêbiryarî heye ka peyvên wisa bi kîjan ji wan herdu navbirkan bên
nivîsîn.
nanoziko: bi bedeleke gelek erzan xebitîn. (
Ez razî bûm, wekî min nanoziko bigrin, çimku ew heqê bavê min distand têra me
nedikir. r.74)
soromor: ji ber eşkerebûna razekê yan jî ji
ber tawanekê fedî kirin, bi şermê ketin. ( Ez soromoro dibûm, şermbûnê
lap ez hevekî kûvî kirim. r.80)
Dubarekirina temam a bidûvik (final
full reduplication): Peyva bingehîn tê dubarekirin û paşpirtikek
dikeve dawiya peyvê. Berevajî navbirkê, dûvik her dem bi paşgir e anku bi
peyvê ve girêdayî ye.
- an Li gorêyê Husein Muhamed ev
paşgir tenê di peyva "carcaran" de heye, ev di romanê de jî wese ya.
Carcaran: carinan, hinde caran, kêm
caran. (Paşê rojêd hewa xweş bûn, carcaran
îzna min didan ez wan ra diçûme ber pêz. r.56)
Dubarekirina pişkî (partial
reduplication)
Dubarekirina
pişkî anku beşî ji vê diyardeyê re tê gotin ku tê de ne hemû peyv lê tenê
pişkek anku beşek jê dubera dibe
Hûr-mûr: Tiştên piçûk (xanimê temî dabûne
mêrê xwe, wekî jê ra hûr-mûr bikire. r. 80)
* Hin caran herdu peyv bi nirxê xwe wek hev in, mirov
nikare bibêje ka kîjan peyva bingehîn e û kîjan jî tenê dubarekirina wê ye:
şilî-şilope: Ji baranê re
şilî tê gotin, ji tevlihevbûna berf û baranê re jî şilope tê gotin. (Ew jî ne ber şilî-şilopê, baranê teyrokê; ne
jî bêjî gura xwar, diza bir. r. 86, )
mêşûmor: Mêş û ajalên
din ên wek wan. (Vira ne germ e, mîna
deşta êşûmor heywên qe naêşîne. r. 96)
*Dubarekirina pişkî dikare xwerû yan jî binavbirk be. Du
dubarekirina pişkî ya xwerû de ti peyvik an pirtik nakevin navbera peyva serekî
û peyva bi pişkî dubarekirî:
hêdî-hêdî: Bi hêdîka,
giran giran, bere bere. (Em hêdî-hêdî pey
pêz ra bin baran kaş dibûn, diçûn. r. 101)
Xwe-xwe: Xwe bi xwe. (Ew lîstikê zara wana xwe xwe anî, da min,
niha jî dibên: te dizîye. r. 83)
Pişka duyem ji peyveke serbixwe
Beşa duyem dikare ji peyveke
serbixwe ya ji xwe heyî pêk bê. Dubarekirin di vî haletî de tenê bi hindê ye ku
beşek ji peyva duyem bi dengê xwe wek beşa yekem e. Wekhevî dikare li destpêkê
yan jî li dawiyê be:
Wekhevî li destpêkê:
Morî-mircan:
xişir, ristik. (Morî-mircanê stûyê wanda
meriv heyran hijmekar bû lê binêhiriya. r.100)
Wekhevî li dawiyê:
Silav-kilav:
(Cînarê me bihîstin, hatin, dora min tijî
bûn silav-kilav dane min. r. 176)
Pişka duyem ji veguhastina bi M
Beşa duyem dikare dubarekirina pişka
yekem be lê di beşa duyem de konsonanta pêşîn a peyvê bi M hatiye veguhastin:
hûr-mûr
(Wexta em gihîştine
mala wan, min hûr-mûr danî ez vegerîm. r. 162)
Dubarekirina bi hevwateyan
Di kurdî û gelek zimanên din de jî
hin tişt bi du peyvên hevwate (hevmane) anku sînonîm tên dubarekirin. Hin caran
yek ji van peyvan (bi texmîna bikarînerên wan) xwemalî ye û ya din jî ji erebî
yan ji tirkî hatiye wergirtin:
Kal-extiyar:
(Min dê û bavê xwe belengaz, kal-extiyar
hiştim. r. 165)
Çek-silhav:
(Qazax bi çek-silhava berî nava pala da,
paledane kutanê du sê heb jê girtin. r. 145)
rût-tazî:
(Li wêderê ez rût-tazî kirim, kincên min
nihêrîn. r. 149)
* Carinan herdu peyv ne bi temamî hevwate ne û ji aliyê
dengnasî ve jî ne dubarekirin in lê bi maneya xwe ya nêzîk heman tiştî dubare
dikin û giraniyê didinê:
kêf-henek: (A wa hevra metelok digotin, kêf-henek
dikirin, diçûn. r. 182)
Toz-duman: (Toz-duman ji erdê quloz dibû. r. 19)
Dubarekirina bi dijwateyan
Ji bilî dubarekirina bi hevwateyan,
di kurdî de peyvsazî herwiha dubarekirina bi dijwateyan anku antonîman jî
mimkin e. Dubarekirina dijwateyan dikare ji du peyvên serbixwe yên dijî hev pêk
hatibe (bo nimûne ji du rengdêran) yan jî ji forma erênî û forma neyînî ya
heman lêkerê bin:
kir-nekir:
(Wana du sê cara hicûm kir, wekî bêne
hewara merîyêd xwe, kir-nekir qerewîlêd merê nedana wana. r. 170)
Çend mînak ji helbestvanan:
Ji du zilfan hey hey / ji du xalan wey wey / derdmend e Batey
/ tar
û mar im ho (Derd û dax im, Mela Huseynê Batayî)
Re'y û tekbîr mî xilas bûn / zûlf û cogan çep û rast bûn / gilî û gazin hêqiyas bûn
/ ay dilê min ay dilo... (Ay Dilê Min Ay Dilo, Feqiyê Teyran)
Bejna yarê bê nav çavê / Me dît ji tawê dûrê tawê / dirêt ji
hêsra têya avê / Ax dikir wê gavê / bona bêjn û bala lavlavê / çavreşê,
egrîcexawê. (Xwezila Min Bi Par, Ewdila Goran)
Sef sef dimeşîne koh û deştan / ref ref dixûşîne seyr û geştan (Bi
derketina şehriyane bi deştê ji bo sersal û geştê, Ahmedê Xanî)
Huş be! ji wan sîng û berên metropolên biyanan meke
behs. (Qesîdeyek Ji Bo Bîra te, Yehya Omerî)
Di romana Şivanê Kurmanca de, bi tevahî di 145 rûpelan de 120 cûre û 293 peyvên dubarekirî hatiye peyda kirin.
Peyvên dubarekirî:
|
Hejmara
wan:
|
Peyvên
dubarekirî:
|
Hejmara
wan:
|
Sibê-şebeqê
|
12
|
Xerc-xerac
|
1
|
Kûre-kûr
|
3
|
Tût-rût
|
1
|
Niçe-niç
|
1
|
Zêwe-zêw
|
1
|
Bille-bill
|
1
|
Zore-zor
|
2
|
Çi-çi
|
1
|
Tûr-têl
|
1
|
Car-caran
|
2
|
Kêf-henek
|
1
|
Du-sê
|
15
|
Kute-kut
|
2
|
Sibe-sibe
|
1
|
Pêra pêra
|
1
|
Gol-genî
|
1
|
Serê serî
|
1
|
Yek-du
|
1
|
Gure-gur
|
1
|
Bere-bere
|
19
|
Toz-duman
|
1
|
Xwe-xwa
|
19
|
Xirme-xirm
|
1
|
Kesîb-kusîbed
|
1
|
Çivte-çivt
|
1
|
Pênc-şeş
|
2
|
Silav-kilav
|
1
|
çarneçarî
|
1
|
Teko-teko
|
1
|
Lûbe-lûb
|
2
|
Axe-ax
|
3
|
Haco-haco
|
1
|
Qîre-qîr
|
1
|
Tele-tel
|
2
|
Zare-zar
|
1
|
Pirte-pirt
|
1
|
Şinge-şing
|
1
|
Dest-pê
|
6
|
Kir-nekir
|
1
|
Lê-lê
|
1
|
Sehetek-sehetnîv
|
1
|
Hace-hac
|
1
|
Xepe-xep
|
1
|
Kêle-kêle
|
1
|
Qeza-nehiya
|
1
|
nanoziko
|
1
|
Kal-extiyar
|
1
|
Piste-pist
|
5
|
Reve-rev
|
1
|
Wîalî-wîalî
|
4
|
Firxe-firx
|
1
|
Kesîb-kusîb
|
1
|
Xirabî-dizî
|
1
|
Zîv-zêr
|
1
|
Xwe-xwetî
|
1
|
Saxe-sax
|
1
|
Çûn-hatin
|
7
|
Hûr-mûr
|
13
|
Heyran-hijmekar
|
1
|
Soro-moro
|
2
|
Reve-rev
|
1
|
Ringe-ring
|
3
|
Kajî-vajî
|
1
|
Pirs-pirsiyar
|
2
|
Huyî-huyî
|
1
|
Sê-çar
|
6
|
Rût-tazî
|
2
|
Şilî-şilope
|
3
|
Ker-lal
|
1
|
Yeko-yeko
|
15
|
Çek-silhav
|
1
|
Cûre-cûre
|
7
|
Mehekê-mehnîvekê
|
1
|
Leze-lez
|
1
|
Çeqe-çeq
|
1
|
zûzûka
|
1
|
Deh-panzde
|
2
|
Roj bi roj
|
7
|
Xulle-xulle
|
1
|
Qalme-qalm
|
1
|
Xal-xalî
|
1
|
Başqe başqe
|
1
|
Qîz-bûk
|
1
|
Mêş-mor
|
3
|
Ente-ent
|
1
|
Gilî-gotin
|
4
|
Zêre-zêr
|
1
|
Reng-rengî
|
2
|
Gor bi gorê
|
1
|
Qal-çîçek
|
1
|
Panzde-bîst
|
1
|
Xinge-xing
|
1
|
Soldat-esker
|
1
|
Reqe-req
|
3
|
Kere-ker
|
3
|
Hîre-hîr
|
1
|
Nale-nal
|
4
|
Çêre-çêre
|
1
|
Teqe-teq
|
1
|
Şar-şimaqî
|
1
|
Sur-serma
|
2
|
Morî-mircan
|
1
|
Qare-qar
|
2
|
Eşq-şayî
|
1
|
Qaje-qaj
|
1
|
Kale-kal
|
1
|
Qeyde-qanûn
|
1
|
Hêdî-hêdî
|
3
|
Qewil-qiriyar
|
1
|
Tev-hev
|
2
|
Dar bi dar
|
1
|
Çar-pênc
|
2
|
Şevê û rojê
|
1
|
Saxe-sax
|
1
|
Dev-diran
|
1
|
Şev-ro
|
3
|
Çeqa-çeqa
|
1
|
Di Romana Şivanê Kurmanca de Peyvên Dubarekirî
Reviewed by Fîlajijinanhezdiket
on
Ekim 27, 2017
Rating: 5
Reviewed by Fîlajijinanhezdiket
on
Ekim 27, 2017
Rating: 5
